Commentaar op Burgerlijk Wetboek Boek 3 art. 166 (Relatierecht) en (Vermogensrecht)

C.1: Definitie gemeenschap

Het eerste lid bepaalt dat sprake is van een gemeenschap wanneer een of meer goederen toebehoren aan twee of meer deelgenoten gezamenlijk. De gemeenschap is een rechtsvorm die zich niet alleen bij zaken, maar ook bij andere vermogensbestanddelen kan voordoen. Derhalve wordt gesproken over goederen (zie artikel 3:1 BW). Met ‘toebehoren’ wordt bedoeld: een goed verkregen hebben onder algemene of bijzondere titel bijvoorbeeld door erfopvolging, door overdracht of vestiging, door occupatie, door vinderschap of door natrekking. De betaling van een goed is daarbij overigens niet doorslaggevend (Rb. Zwolle 31 januari 2007, ECLI:NL:RBZLY:2007:BA5076.

In onder andere de volgende situaties is in de jurisprudentie geoordeeld dat sprake is van een gemeenschap:

• een bijzondere notariële kwaliteitsrekening (Hoge Raad 12 januari 2001, NJ 2002/371 m.nt. Snijders, «JOR» 2001/50, m.nt. Kortmann en Steneker, ECLI:NL:HR:2001:AA9441);

• gezamenlijke auteursrecht op een werk (Hof ’s-Hertogenbosch 27 december 1994, NJ 1995, 623, m.nt. Verkade, Kort Geding 19 april 1994, IER 1995, 4, 27, ECLI:NL:GHSHE:1994:AD2278);

• een tezamen gevonden hond (Rb. Arnhem 8 december 2003, ECLI:NL:RBARN:2003:AO0073);

• verstrekking van zekerheden aan internationale syndicaten (HR 17 juni 1994, NJ 1995/367, m.nt. HJS, ECLI:NL:HR:1994:ZC1401);

• een Romeinse helm gevonden bij baggerwerkzaamheden (Hof Amsterdam 3 maart 2005, NJF 2005, 226, ECLI:NL:GHAMS:2005:AT8332);

• onder omstandigheden bij ongehuwde samenlevers de bestaande spaarrekening en betaalrekening op de naam van een der partijen; Extra aandacht behoeft de situatie ten aanzien van ongehuwde samenlevers. Het uitgangspunt bij samenlevers blijft – ongeacht of al dan niet sprake is van een samenlevingscontract – dat geen sprake is van een algehele gemeenschap van goederen (Hof ’s-Gravenhage, 28 mei 2003, ECLI:NL:GHSGR:2003:AK3777). Ondanks het feit dat een zaak op naam van een van beide samenlevers staat, kan de zaak toch verdeeld worden alsof een gemeenschap bestaat. (Zie voor een andersluidend oordeel Hoge Raad 19 oktober 2012, RvdW 2012/1324, ECLI:NL:HR:2012:BX5636). Daarbij heeft het Hof Amsterdam (Hof Amsterdam 18 december 2003, EB, Tijdschrift voor scheidingsrecht 2004/55, ECLI:NL:GHAM:2003:AR5527) het volgende in aanmerking genomen:

• –beiden hebben geïnvesteerd, hun krachten gegeven en de vruchten genoten;

• de zaak staat op naam van een deelgenoot, maar er is geen aanwijzing dat dit is gebeurd zonder verrekeningsbedoeling.

C.2: De aandelen van de deelgenoten

Ieder der deelgenoten heeft in beginsel een gelijk aandeel in de gemeenschap. Het is niet relevant hoeveel een ieder heeft bijgedragen in het verkrijgen van een goed, tenzij op basis daarvan de rechtsverhouding in de aandelen tussen de deelgenoten is vastgesteld. Uit de rechtsverhouding tussen deelgenoten kan derhalve voortvloeien dat hun aandeel niet gelijk is. De rechtsverhouding kan blijken uit een rechtshandeling of uit een bijzondere wetsbepaling, bijvoorbeeld de uiterste wilsbeschikking (artikel 4:11 lid 3 BW) (Snijders (2007), nr. 215 en Hijma-Olthof (2008), nr. 196). Ongelijkheid in de financiering van de gemeenschap brengt niet met zich dat uit de rechtsverhouding tussen de deelgenoten anders voortvloeit (Hoge Raad 21 april 2006, RvdW 2006, 416, NJ 2007/395, ECLI:NL:HR:2006:AU8938). Als het aandeel in de gemeenschap gelijk is en één der deelgenoten heeft meer bijgedragen in de verkrijgingskosten, dan heeft deze deelgenoot een vorderingsrecht op de ander (Hof ’s-Gravenhage, 24 april 2003, ECLI:NL:GHSGR:2003:AI1544). Bij samenlevers kan de bepaling van de grootte van het aandeel tussen deelgenoten wel anders zijn en kan afhangen van de verdeling van de kosten van de huishouding, de onderlinge taakverdeling en het affectieve karakter van de relatie (Schrama (2000)).

Afwijken van een verdeling naar de rechtsverhouding – vaak bij helfte – is mogelijk door middel van bijvoorbeeld huwelijksvoorwaarden, (echtscheidings)convenant, of een vaststellingsovereenkomst.

C.3: Het rechtskarakter en overdracht van een aandeel

In de literatuur wordt – zoals hiervoor reeds aangegeven – een onderscheid gemaakt in de vrije en de gebonden gemeenschap. Men heeft naar een onderscheid tussen beide vormen gezocht om aan de hand daarvan vast te stellen of de deelgenoten vrij zijn aandelen in de gemeenschap over te dragen of te bezwaren. Of een deelgenoot daartoe bevoegd is, hangt af van de tussen de deelgenoten bestaande rechtsverhouding. De rechtsverhouding tussen de deelgenoten bepalen welke rechtsgevolgen aan de gemeenschap verbonden zijn en welke rechtshandelingen een deelgenoot kan verrichten (Van Mourik (2002), nr. 29.1, 52). Zo was het Hof Arnhem-Leeuwarden van oordeel dat het vennootschapsvermogen van een CV een gebonden gemeenschap was, als gevolg waarvan onder meer geen schadevergoeding van de (in)direct bestuurder van de beherend vennoot kon worden gevorderd (Hof Arnhem-Leeuwarden 1 april 2014, ECLI:NL:GHARL:2014:2717).

Voor de levering van een aandeel in een goed gelden de eisen van artikel 3:83 BW e.v. Indien een aandeel in de gehele gemeenschap wordt geleverd, zullen de aandelen in de afzonderlijke goederen van de gemeenschap moeten worden geleverd. Een levering van de algemeenheid van goederen bijvoorbeeld de huwelijksgemeenschap van goederen, is als zodanig niet mogelijk.

C.4: Redelijkheid en billijkheid

Volgens lid 3 dienen deelgenoten zich jegens elkaar te gedragen overeenkomstig de eisen van redelijkheid en billijkheid (artikel 6:2 BW, artikel 6:12 BW, artikel 6:216 BW en artikel 6:248 BW). De reden voor opname van de redelijkheid en billijkheid in artikel 166 is gelegen in het feit dat de rechtsbetrekking tussen deelgenoten ook kan ontstaan uit een niet door henzelf verrichte rechtshandeling. Bijvoorbeeld uit de wet, uiterste wilsbeschikking of een rechterlijke uitspraak. Een beroep op de redelijkheid en billijkheid kan in dit kader meebrengen dat een andere verdeling dan die bij helfte kan ontstaan (Hof Amsterdam 16 februari 2006, ECLI:NL:GHAMS:2006:AX0556).