Commentaar op Wetboek van Strafvordering en 179

C.1: Relatieve bevoegdheid rechter-commissaris

Artikel 178a Sv ziet op de (uitbreiding van de) relatieve competentie van de rechter-commissaris. Zijn bevoegdheid wordt afgeleid van de relatieve bevoegdheid van de rechtbank die van het strafbare feit moet kennisnemen.¹ De rechter-commissaris kan zijn bevoegdheden ook (doen) uitoefenen² buiten het rechtsgebied van de eigen rechtbank. Hij dient zijn ambtgenoot hiervan tijdig op de hoogte te brengen. Artikel 179 Sv biedt een regeling voor de geldigheid van de onderzoekshandelingen verricht door een onbevoegde rechter-commissaris.

Uit de parlementaire geschiedenis (en dus nog in de tijd van het gerechtelijke vooronderzoek (gvo), maar niet valt in te zien waarom dit niet nog steeds opgeld zou doen) vloeit voort dat de rechter-commissaris in onderzoeken waarover hij de leiding heeft, zelf alle onderzoekshandelingen dient te verrichten. Maar bij personele, temporele of logistieke nood kan de rechter-commissaris op grond van artikel 178a lid 2 Sv een bepaalde onderzoekshandeling overdragen aan een rechter-commissaris bij een andere rechtbank.³ Machielse stelt in zijn conclusie vóór HR 12 december 2000, NJ 2001, 240 dat het ‘glashelder’ is dat die regeling alleen betrekking heeft op onderzoekshandelingen binnen Nederland.

Op basis van de artikelen 203 Sv en 211 Sv kan de rechter-commissaris die onderzoekshandelingen ook overdragen aan de bevoegde rechter in Aruba, Curaçao of Sint Maarten dan wel in de openbare lichamen Bonaire, Sint Eustatius en Saba.

Na een amendement van Wolfsen is met ingang van 1 november 2006 aan artikel 178a Sv het nieuwe derde lid toegevoegd, met daarin de verplichte concentratie van het verhoor van afgeschermde getuigen (zoals bedoeld in de artikelen 226m-226s Sv, grofweg: AIVD-ambtenaren bij de Rotterdamse rechter-commissaris). Dit zou de deskundigheid van de verhorende rechter-commissaris en de uniformiteit van de wetstoepassing bevorderen, waardoor de belangen van de verdachte en de staatsveiligheid optimaal worden afgewogen.⁴ In antwoord op vragen in de Senaat over de onwenselijke situatie waarin één AIVD-medewerker in dezelfde zaak door twee rechters-commissarissen zou worden gehoord als anonieme, afgeschermde getuige heeft de minister aangegeven dat indien nodig binnen het kabinet van de rechter-commissaris gegevens over de identiteit van een eerder gehoorde afgeschermde getuige kunnen worden uitgewisseld.⁵

C.2: Gevolgen onbevoegdheid rechter-commissaris

Als gedurende of na de door de rechter-commissaris verrichte onderzoekshandelingen blijkt dat hij onbevoegd is opgetreden, dan blijft het gevoerde onderzoek niettemin van kracht op basis van artikel 179 Sv. Onbevoegdheid van de rechter-commissaris leidt dus niet tot nietigheid van het door hem gedane onderzoek. In het algemeen wordt artikel 179 Sv geacht alleen betrekking te hebben op onbevoegdheid van de rechter-commissaris wegens het ontbreken van relatieve competentie (volgens artikel 246 lid 2 Sv).⁶ Van der Meij schrijft dat het onduidelijk is door welke omstandigheid de onbevoegdheid van de rechter-commissaris zou kunnen ontstaan. Hij noemt als enig mogelijk voorbeeld de situatie dat de rechter-commissaris aan het einde is gekomen van zijn benoemingsperiode. Overdracht van de lopende zaken aan een collega ligt dan echter voor de hand⁷.

Een andere denkbare situatie doet zich mijns inziens voor als de rechter-commissaris onderzoekshandelingen entameert nadat de officier van justitie de verdachte heeft gedagvaard (zie artikel 238 lid 2 Sv en het recente arrest van 3 maart 2015 ECLI:NL:HR:2015:505). Overigens lijken Blok/Besier 1925, p. 494 ook uit te gaan van toepasselijkheid van artikel 179 Sv bij gebrek aan absolute competentie.

In de literatuur is men ook verdeeld over het antwoord op de vraag of de processen-verbaal van een onbevoegde rechter-commissaris slechts mogen worden gehanteerd als andere geschriften (artikel 344 lid 1 sub 5 Sv), en derhalve slechts in verband met andere bewijsmiddelen mogen worden gebruikt of dat zij juist op grond van artikel 179 Sv hun normale bewijskracht op de voet van artikel 344 lid 1 sub 2 behouden. De voorstanders van de eerste interpretatie wijzen daarvoor naar de uitspraak van de Hoge Raad van 12 november 1985, waarin zulks is bepaald ten aanzien van door de rechter-commissaris, na beëindiging van het gerechtelijk vooronderzoek en niet in het kader van artikel 316 Sv of 347 Sv, opgemaakte processen-verbaal.⁸ Dat arrest heeft dus niets van doen met het ontbreken van de relatieve competentie van de rechter-commissaris. Naar mijn mening is de tweede interpretatie juist en schuilt de betekenis van artikel 179 Sv nu vooral in de omstandigheid dat door deze bepaling wordt geregeld, dat het bewijsmateriaal verzameld door een relatief onbevoegde rechter-commissaris dezelfde bewijskracht heeft als ware het door een wel bevoegde rechter-commissaris verricht.⁹